Reided 6

<NAPOLEON>

ÄBINOM-LI MALÄDIK TIMÜ LEKOMIP NILÜ <WATERLOO>?

Ya jenavans e krigavans ömiks ebejäfoms säkädi: kis ebinon-li kods stedöfik peräda de <Napoléon> nilü <Waterloo>?

Das pöks vemo fefiks pemekons pö flan Fransänik, das def töda edabinon tü timüls veütik, dub kel mögods äjenädons gönü nämäds fedik, pedasevos stedälo i fa jenavans Fransänik.

Ab ön mafäd kinik atos muton-li pakodidön ele <Napoléon>?

Rouli kinik efölom-li in dramat mu gretik, kel peplösenon us su kamalän de <Waterloo>, e de fijen kela fät Yuropa äsekidon?

<Napoléon> älabom-li tü del et fuliko süeni okik, ud ästadom-li in neben lanöfik sekü kods koapik?

Dö feitadin bäldik at sanan Fransänik sevädik: Dokan: <Cabanès>, kel äjäfom i me vestig jenavik, epübom penoti nitedik.

As nüdugot nunom spikoti, keli elabom bü yels teldeglul ko <V. Sardou> tefü <Napoléon>. Spikot et pestenografon tü del ot.

<Ab <Napoléon> ai äbinom malädik!> <Sardou> ävokädom.

<Äblebükom oki nämöfiki te dub viläl stunüköl okik>.

Pos atos dramatilautan famik änunom pati, keli ilelilom bü tim anik de plin: <Napoléon> (<Plon-Plon: leson läxrega Vesfaläna: <Joseph Bonaparte>) e kel ibinonöv kod, das <Napoléon> ün del lekomipa nilü <Waterloo> te töbiko äfägom ad bleibön seadön in säed.

Tän <Sardou> äfovom: <Napoléon> äsufom, äsä ols, sanans, nemols: tutöbidami breina e yoinaflamati. Äbinom bigik, ab nesauniko bigik. <Sarah Bernhardt> labof pöträti de om, kel pemekon tü timül deteva omik lü <St.-Helena>: särvig binon brefik, kap emosadon tio vü jots, logod omik binon svolik; givom magädi eka, kel sufom foadamalädi. Ab jenöfo pas su <St.-Helena> edagetom malädi, sekü kel edeadom: kanser. Klülos, das toms kelis fanäböpagaledan omik: el <Hudson Lowe> nenkonsienik eblinädom ome, ekeblünons no nemödiko ad badükumön stadi omik>.

<Espikoy suvo dö maläd, keli <Bonaparte> edagetom-la dü beleseat de <Toulon>, e de kel, ma lesag jenavanas, neai esaunikom lölöfiko. Atos binon-li veratik>?

<Diseinol bo skäbi. Ab maläd et ebinon-li jenöfiko skäb? Diagnodi kinik ol, as sanan, elonülolöv-li?

No ofövobs spikoti vü <Sardou> e <Cabanès>. Finikon ad pats e niluds.

Ma krigavans Fransänik atimik dins votik plu fagiks ekodonsöv perädi lampöra. So balan omas, General: <Bonnal> äkleilükom in penot krigavik okik dö manöv de <Landshut> (pepüböl ün 1905), das de 1809 dasev ela <Napoléon> no plu äbinon so fümik ä kleilik, äsä ün tim büikum:

<Lefog pleidäla ipladon oki vü om e dins. Ädigidom nämi okik plumafiko löpiki, du ädigidom uti neflena lemu püliki. Pölaced at, kel ävedon ai vemikum, ed ävedon bal kodas donikama omik, päkodon dub pleidäl omik, ed i dub misev ai gretikumöl omik faktoras südöfik... Benöf so zesüdik vü patöfs täläktik e südöfiks ibrekon pö om...>

Tü timül, dö kel General: <Bonnal> spikom, Lamiral: Dük <Decrès> (ministeran marena dü lampörän balid), kel ädutom lü fiedans ela <Napoléon> ätemunom:

<Lampör binom lienetik, mu lienetik, ed opäridükom mu vifiko nog obis valik!>

Man ot äsüpädom seimna eli <Napoléon> ün büsoar deteva lampöra lü Belgän pö medit nätimik. Ätuvom lampöri in studacem omik, blotiki in kovenastul omik, jiniko islipiköli. <Decrès> ästebedom seiliko ä nemufiko, jüs lampör ügalikom.

Pos pasetikam minutas anik, <Napoléon> älöädom süpiko ed äsagom laodiko: <E bo atos ojenos äsä okanos!>

Seifanotodot et, no äbinon-li blöf säkuradikama?

Danädü näm koapik ä täläktik neleigodovik okik, <Napoléon> isevom ad polön jü <Wagram> fledi reigama verik. Jü timül et isufälom neki näi ok, ibinom man, kel it äleodükom vali, kel ätikom ed ädunom, kel ägitodom neke ad revidön büdis okik, ad votükön ma dinäds büdülis okik. Äflagom lobedi nenvätälik nestipik. <Fölolsöd kuratiküno büdis, kelis ogivob oles> äpenom tü 1806 febul 14 cife stäfa valemik; <Ledunolsöd kuratäliko komitis olsik; ga ob it sevob utosi, kelosi mutob dunön...>

Ün tim et äbinom su sömitapün näma okik. Latikumo pianiko fibikam äsüikon, no täläkta omik, ab fäga stunüköl omik ad lovelogön vali jü pats pülikün ona.

Dönuamo ägivom büdis, kels äkanons nemögiko paledunön, älezedom tu mödiko täläkti nentakedik okik, viläl omik äfibikon.

Pro lemödot menas, kel äküpon te volfi nämäda logotik omik, e pästorditon dub el <grandeur> omik, atos äblebon nesevädik, ab in züäd nilikün omik, pösods äbinons, kels äküpälons go fümiko sümptomis donikama omik.

Tefü lekomip nilü <Waterloo> sevoy, das <Napoléon> it älabom konfidi nemödik tefü sek. <Ilabob senäli seka badik,> reidoy in el <Mémorial de Sainte-Hélène>.

Posä estudom stadädis difik militagoläda de 1815, vikonulan: <Grouard> kludom, das <Napoléon> pö preparam lekomipa äklülädom binön <krigavan zänedöfik> e dü lekomip it <taktigan zänedöfik>.

<Sis yels ömik>—so krütan sevärik at läükom—<fäg täläktik ela Napoléon ifibikon.>

E tanamü atos memükom tefü vöds mebabik, kelis <Napoléon> espikom lä <Austerlitz>: <General: <Ordener> efenikom; laboy te timili pro krig. Ob ogudob tefü at nog dü yels mäl; ab posä ob it omutob stöpön.>

Cödot at no i pefümükon-li in volakrig (balid); ün tim et i no eklülädos-li, das generals labü repüt gretik no äploboms ta bligäd oksik, bi äbinoms voiko <efeniköls>? Betikoyös te generali neläbik: <Von Moltke>!

Säkäd: <Napoléon> äbinom-li malädik, ven ädunom lekomipi nilü <Waterloo>? pebejäfon ün 1909 in el <Société médico-historique>, efe dinädü penot fa Dokan: <Ravarit> in <Poitiers>, kel, posä ivätälom patis smalikün dunas lampöra ün del 18id mifätik yunula yela: 1815, edagetom kludodi at: <Napoléon> no äbinom, ni ün timül at, ni ün timül ga votik, me glömäd pägleipöl; das dü lekomip, no äbinom in stad döla, u täläktik u kopik; das neföro mem okik äbinon kleilikum, sagat okik galälikum e kleilikum, kop okik sufidikum ta nenämükam; das lefug no päkodon dub General, kel neföro büo idalabom nämädiki jenidi krigik somik.>

Lautan at deimom kludo tikamagoti, das <Napoléon> ibinomöv malädik tü timül pemäniotöl; pladom oki sui tikädöp ot, äsä jenavan famik: <Henri Houssaye>, kel ededietom bü tim anik säkäde penoti mastik. I <Houssaye> steifom ad plänedön se mödot notetas, das man, keli magoy as utan, kel pisäkuradükom dub maläd, kel äbinom nen viläl, slipöfik, e kel töbo äfägom ad bleibön seadön in säed, äplobom nog lölöfiko ta letöbids kriga.

As blöf balida, mäniotom bevü votikos, das <Napoléon> ünü düps züldegmäl äbönom oke töbo takädi düpas teldeg, e das äseadom su jevod dü düps plu kildegvel.

Lio kanoy-li baiädükön ko atos temunodi maredala Linglänik: <Wolseley>, das <Napoléon> äbinom in stad letarga?

Niludiko temunod at stuton su pläned konulana: <Baudus>, das lampör äbinom in stad nefäköfik, leigoäsä bü yels kil in <Moskva>. Maläd, keli <Napoléon> äsufom timü militagoläd Rusänik, äbinon: <dysuria>, sevabo: äsufom töboti yurinavesida. Malädapubod mu dolik at äfinikon pas ün del telid steba omik in <Moskva>.

Lampör esufom-li nu ün neit lekomipa nilü <Ligny> glepädi sümik äsä in <Moskva>?

Val, keli sevobs tefü atos, binon, das sis 1812 pubods maläda omik ejenons dönuamo, pato ün prilul e mayul yela: 1815. Döbot atosa

äbinon nekäl, soäsä atos jenon pluna pö mens, kels jäfälikons löliko me vobod oksik, e no kälons legudiko dunodi leodik koapa oksik. In züäd lampöra atos äbinon valemiko sevädik. Foviko <Thiers> penom, das

<Napoléon> äsufom tü del lekomipa nilü <Waterloo> <nebenöfi saidiko nekoveniki>, ye nes nunön natäli maläda. Dokan <Cabanès> nu sagom, das no ebinon maläd votik äsä hemoroids, kelis lampör äsüfom sis militagoläd Saxänik ün 1813: <naudod, keli lampör ebemastikom, ab kel äliedükon ba mödikumo senäli südöfik oma, ka nati koapik omik.>

Tuvoy lesiami atosa pö maredal: <Bertrand>, kel älesiom, das dols, kelis <Napoléon> äsufom tü del lekomipa nilü <Waterloo>, äbinons kod, das tio laiduliko äblibom su futs, ed igo no äxänom sui jevod, ven kom oma su top seimik äbinon mu zesüdik.

Tü del 18id mebabik yunula, gol ela <Napoléon> äbinon vemo fikulik. Dub mod omik gola äkanoy küpön kleiliko, das äsufom doli vemik, e das step alik äflagon de om töbidami gretik. Klüliko pat at no äblebon klänik, e neflens omik ästeifoms ad givön de atos pläni ko disein ad givön komunanefe magi nog naudodikumi de tirenan, kel pälunofom so valemiko ün tim et. Pamflätans difik lesagoms, das <Napoléon> esufom-la nog malädi kilid, keli edagetom pö getev okik de el <Elba>, - malädi naudodik ot, sekü kel reg: <Francois I> ideadom. Leskano, Dokan: <Cabanès> stetom lesagi at släni, e plänedom, vio sagäd bo edavedon. Fovo steifom ad blöfön me jenöfots, das dols, kelis <Napoléon> äsufom, leno ekanons binön so vemiks, das äneletonsöv omi ad xänön sui jevod. Lautan ye siom, das <Napoléon> äbinom südöfiko in stad negönik: viläl omik ifibikon, fümäl ispadon pro nefümäl semik. Iperom okkonfidi okik, äkonfidom no plu benofäti oka. Tü del seimik äsagom grafe: <Mollien>: <Fät ecenon demü ob. Eperob in tef et leyufi, keli nos oplaädon>.

Ed i latikumo su <St.-Helena,> ven ästeifom in el <Mémorial> ad blöfön, das no imekom pökis dü militagoläd lätik okik, tikod mifäta äsüikon pö om: <Fät no evilon, das vobod oba pödageton ad saludükön dönunoganükami sogädik Yuropa; on edukon obi isio: müster dunotas oka binon nedugolovik; on it vanükon meditis dibikün>.

------------------------------------------------------------------------------

(Lartüg nitedik at pälauton fa <H.A.L.> ün yel 1923, e danädü

<Volapükagased pro Nedänapükans> (Yelod 19),

yela 1954, kanoy reidön oni adelo!)